انواع مادربرد و راهنمای جامع ابعاد آن به همراه بهترین فرم فاکتور

مادربرد به عنوان قلب تپنده سیستم کامپیوتری عمل می‌کند و اجزایی چون پردازنده، حافظه، کارت گرافیک و سایر قطعات را به یکدیگر متصل می‌سازد. اما فرم فکتور یا اندازه مادربرد نه تنها ابعاد فیزیکی آن را مشخص می‌کند، بلکه ویژگی‌هایی همچون تعداد اسلات‌های توسعه (PCIe)، فضای نصب، امکان ارتقاء و سیستم خنک‌کنندگی را نیز تعیین می‌نماید. در این مقاله نگاهی خواهیم داشت به انواع مادربردها از نظر تکنیکی، با تمرکز بر فرم فکتورهای استاندارد صنعتی و عمومی موجود برای مصرف‌کنندگان.

مهم‌ترین فرم فکتورهای مادربرد چه مواردی هستند؟

<pتحلیل رقبا نشان می‌دهد که اکثریت منابع معتبر، از جمله Fixoid، Professor Messer و BuildComputers.net، بر روی سه فرم فکتور اصلی تمرکز کرده‌اند: ATX، Micro‑ATX و Mini‑ITX. برخی از منابع فرانسوی و تکنیکی به فرم‌های کوچکتر نظیر Nano‑ITX، Pico‑ITX و حتی eATX نیز اشاره دارند. به بررسی هر یک از آنها با جزئیات خواهیم پرداخت.

انواع مادربرد از لحاظ فرم فکتور (سایز)

فرم فکتور مناسب برای مادربرد یکی از تصمیمات حیاتی در فرایند اسمبل یا ارتقاء سیستم به‌شمار می‌آید. هر فرم‌فکتور نه تنها از حیث ابعاد فیزیکی متفاوت است، بلکه بر تعداد اسلات‌ها، قابلیت ارتقاء، مصرف انرژی، سیستم خنک‌کنندگی و حتی نوع کیس مورد استفاده تأثیرگذار است. در این بخش به بررسی پرکاربردترین سایزهای مادربرد با توضیحات فنی و کاربردهای رایج آنها می‌پردازیم:

ATX (Advanced Technology Extended)

فرم فکتور ATX، که در سال ۱۹۹۵ توسط اینتل به جهان معرفی شد، به‌عنوان یکی از پرکاربردترین و متعادل‌ترین گزینه‌ها برای سیستم‌های دسکتاپ به حساب می‌آید. ابعاد استاندارد این فرم ۳۰۵ در ۲۴۴ میلی‌متر (۱۲ در ۹.۶ اینچ) بوده و معمولاً کاملی در زمینه تعداد اسلات‌ها و پورت‌ها به کاربران ارائه می‌دهد.

مادربردهای ATX اغلب دارای ۴ اسلات رم (با قابلیت پشتیبانی از ۱۲۸ تا ۱۹۲ گیگابایت در مدل‌های پیشرفته‌تر)، ۲ یا چند اسلات PCIe x16 برای کارت‌های گرافیک و توسعه و همچنین چند اسلات M.2 و SATA برای اتصال انواع حافظه‌های SSD و HDD هستند. این فرم‌فکتور می‌تواند گزینه ایده‌آلی برای کسانی باشد که قصد ارتقا دادن سیستم خود در آینده یا افزودن چندین قطعه مانند کارت کپچر، کارت صدا، شبکه و غیره را دارند.

از لحاظ سازگاری، مادربردهای ATX برای اکثر کیس‌های Mid-Tower و Full-Tower مناسب هستند. برای کاربران گیمینگ، حرفه‌ای‌های رندرینگ و تولید محتوا که به ثبات و امکانات گوناگون نیاز دارند، ATX معمولاً بهترین توازن میان فضای موجود، امکانات و قیمت را ارائه می‌دهد.

Micro‑ATX (µATX)

فرم فکتور Micro‑ATX یا µATX به عنوان نسخه فشرده‌تر ATX شناخته می‌شود که ضمن حفظ بسیاری از قابلیت‌ها، فضای کمتری را اشغال می‌کند. اندازه استاندارد این فرمت ۲۴۴ در ۲۴۴ میلی‌متر بوده و در برخی مدل‌ها ممکن است عمق به حدود ۲۰۶ میلی‌متر برسد.

این نوع مادربرد عموماً بین ۲ تا ۴ اسلات رم دارد، از یک یا دو اسلات PCIe x16 و چند اسلات PCIe x1 پشتیبانی می‌کند و معمولاً یکی یا دو اسلات M.2 نیز در آن‌ها تعبیه شده است. به این ترتیب، این مادربرد به عنوان گزینه‌ای اقتصادی و منطقی برای کاربران خانگی، اداری و حتی گیمرهایی که به یک کارت گرافیک و فضایی مناسب برای ارتقا نیاز دارند، شناخته می‌شود.

از مهم‌ترین مزایای µATX می‌توان به هزینه کمتر، مصرف انرژی پایین‌تر و سازگاری با کیس‌های کوچک‌تر مانند Mini-Towerها اشاره کرد. این فرم‌فکتور برای کاربرانی که به چندین کارت توسعه نیازی ندارند، اما همچنان کیفیت و قابلیت ارتقا سیستم را می‌خواهند، گزینه بسیار مناسبی است.

Mini‑ITX

Mini‑ITX کوچک‌ترین فرم فکتور شناخته‌شده در بازار مصرف‌کنندگان به شمار می‌رود. این استاندارد که توسط اینتل عرضه شده، ابعاد آن تنها ۱۷۰ در ۱۷۰ میلی‌متر است. با وجود اندازه کوچک، این مادربردها معمولاً یک اسلات PCIe x16 برای کارت گرافیک دارند و در بسیاری از مدل‌ها، دو اسلات رم هم قرار دارد.

محدودیت فضای فیزیکی باعث گردیده است که این مادربردها تنها از تعداد محدودی پورت و اسلات توسعه پشتیبانی کنند. با این وجود، Mini‑ITX به عنوان گزینه‌ای ایده‌آل برای کسانی که تمایل دارند یک سیستم کم‌جا، بی‌صدا، زیبا و قابل حمل داشته باشند، بسیار مناسب است. این مادربردها عموماً در HTPC (کامپیوترهای سینمای خانگی)، سیستم‌های گیمینگ کم‌حجم و کیس‌های کوچک Mini-Case مورد استفاده قرار می‌گیرند.

همچنین باید یادآور شد که قیمت این مادربردها معمولاً بالاتر از مدل‌های هم‌رده‌اشان است و به ‌دلیل فضای محدود، قابلیت ارتقا و تهویه سیستم در مقایسه با ATX تا حد زیادی کاهش می‌یابد. لذا نیاز است که از همان ابتدا سخت‌افزار را به‌دقت کنید، چرا که بعداً فضای کافی برای توسعه در اختیار نخواهید داشت.

Nano‑ITX و Pico‑ITX و فرم‌های بسیار کوچک‌تر

• فرم‌فکتورهایی نظیر Nano‑ITX (ابعاد: ۱۲۰ در ۱۲۰ میلی‌متر) و Pico‑ITX (ابعاد: حدود ۱۰۰ در ۷۲ میلی‌متر) به‌طور خاص برای کاربردهای صنعتی طراحی شده‌اند و به امور مصرف‌کننده تعلق ندارند، بلکه ویژه سیستم‌های جاسازی‌شده، تجهیزات صنعتی، اینترنت اشیا (IoT)، ابزارهای پزشکی یا وسایل نقلیه هوشمند هستند.
• این مادربردها معمولاً فاقد اسلات‌های PCIe بوده و اغلب تنها به یک پردازنده کم‌مصرف، رم لحیم‌شده و پورت‌های ارتباطی محدود تجهیز شده‌اند. طراحی آن‌ها کاملاً سفارشی و ویژه پروژه‌های خاص است. از اینرو، اگر به فکر ساخت یک کامپیوتر دسکتاپ یا گیمینگ هستید، این مدل‌ها عملاً به کارتان نخواهند آمد و تنها در سناریوهای صنعتی مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرند.
• علاوه بر این، فرم‌های تخصصی‌تری مانند Mobile‑ITX و FEMTO‑ITX نیز در دسترس هستند که عمدتاً در محصولات ویژه و کاربردهای میکروکنترلر به کار می‌روند و در بازار مصرفی کاربردی ندارند.

E‑ATX (Extended ATX)

فرم فکتور E‑ATX به‌عنوان بزرگ‌ترین مدل معمول در میان مادربردهای دسکتاپ شناخته می‌شود. ابعاد این مادربرد معمولاً فراتر از ۳۳۰ در ۳۰۵ میلی‌متر بوده و فضای بیشتری برای نصب قطعات، تعداد بیشتر اسلات‌ها و قابلیت‌های حرفه‌ای‌تری در اختیار کاربر قرار می‌دهد.

این مادربردها به‌ویژه برای سیستم‌های های-اند گیمینگ، ورک‌استیشن (Workstation)، رندرینگ و سرورها طراحی گردیده‌اند. بسیاری از E‑ATXها از دو تا چهار اسلات PCIe x16، هشت اسلات رم (با ظرفیت‌های تا ۲۵۶ گیگابایت یا بیشتر) و چندین اسلات M.2 برای حافظه‌های NVMe پشتیبانی می‌کنند. همچنین برخی مدل‌ها دارای دو سوکت CPU و امکانات شبکه یا RAID پیشرفته نیز هستند.

نکته قابل توجه در مورد E‑ATX این است که به‌دلیل ابعاد بزرگ‌تری که دارد، برای نصب آن حتماً باید از کیس‌های Full‑Tower یا کیس‌های سرور استفاده نمود. همچنین قیمت این مادربردها به مراتب بالاتر از سایر گزینه‌ها بوده و برای کاربران عمومی مناسب نیستند، اما اگر به دنبال عملکرد بی‌نظیر و حداکثر قابلیت ارتقاء هستید، این مدل بدون رقیب خواهد بود.

مقایسه فنی فرم‌فکتورها

تجربه من: چه فرم فکتوری برای شما مناسب است؟

بر اساس کاربرد شما، از دیدگاه نگارنده مقاله، پیشنهادات زیر ارائه می‌شود:

• اگر کیس بزرگ و بدون محدودیت فضا دارید و به فکر ارتقا در آینده هستید، فرم ATX بهترین گزینه به حساب می‌آید. این فرم تعادل مطلوبی بین امکانات، هزینه و ابعاد ارائه می‌دهد و تقریباً با هر نوع کیس معمولی سازگار است.
• اگر فضای کیس شما محدودتر است و به تعداد زیادی کارت توسعه نیازی ندارید، Micro‑ATX یک هوشمندانه و اقتصادی می‌باشد. این گزینه برای کاربری‌های اداری، خانگی یا گیمینگ سبک بسیار مناسب است.
• اگر در پی ساخت یک سیستم کم‌حجم، بی‌صدا یا HTPC هستید، Mini‑ITX ایده‌آلی خواهد بود. اگرچه هزینه ساخت ممکن است کمی بالاتر برود و گزینه‌های ارتقا محدود شوند.
• برای دستگاه‌های خاص صنعتی، سرورهای جاسازی شده یا پروژه‌های DIY، Nano‑ITX یا Pico‑ITX به شمار می‌روند، هرچند که برای استفاده معمول در سیستم‌های دسکتاپ مناسب نیستند.
• اگر به دنبال نهایت عملکرد، پشتیبانی از رم‌های زیاد و چندین GPU یا سیستم‌های کاری حرفه‌ای هستید، E‑ATX گزینه‌ای قوی خواهد بود، مشروط بر اینکه فضای کافی در کیس داشته باشید.

 سؤالات متداول